อธิบายสนธิ 3

ดังนี้.
บรรดาภวจักรเหล่านั้น ในระหว่างสังขารทั้งหลายและปฏิสนธิวิญญาณ
เป็นสนธิหนึ่ง ชื่อว่า เหตุผลสนธิ. ในระหว่างเวทนาและตัณหา เป็นสนธิหนึ่ง
ชื่อว่า ผลเหตุสนธิ. ในระหว่างภพและชาติ เป็นสนธิหนึ่ง ชื่อว่า เหตุปุพพก
ผลสนธิ. เพราะฉะนั้น ภวจักรนี้ บัณฑิตพึงทราบว่า มีสนธิ 3 คือ เหตุผล
สนธิ 1 ผลเหตุสนธิ 1 และเหตุปุพพกผลสนธิ 1 ดังนี้ ด้วยประการฉะนี้.

อธิบายสังคหะ 4²

อนึ่ง ภวจักรนี้ มีสังคหะ 4 ซึ่งกำหนดถือเอาภวจักรตั้งแต่เบื้องต้น
(คืออวิชชา) และที่สุด (คือชรามรณะ) แห่งสนธิทั้งหลาย. ข้อนี้เป็นอย่างไร ?
คือ อวิชชาและสังขาร เป็นสังคหะที่ 1 วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ
และเวทนา เป็นสังคหะที่ 2 ตัณหา อุปาทาน และภพ เป็นสังคหะที่ 3
ชาติชรามรณะ เป็นสังคหะที่ 4 พึงทราบว่า ภวจักรนี้มีสังคหะ 4 ประเภท
ด้วยประการฉะนี้.
1 เหตุผลสนธิอันแรก ได้แก่ สังขารเป็นเหตุอดีตต่อกับวิญญาณซึ่งเป็นผลในปัจจุบัน ผลเหตุ
สนธิที่ 2 ได้แก่ เวทนาซึ่งเป็นปัจจุบันผลต่อกับตัณหาในปัจจุบันเหตุ และเหตุผลสนธิสุดท้าย
ได้แก่ ภพเป็นปัจจุบันเหตุต่อกับชาติอันเป็นอนาคตผล.
2 คำว่า สังคหะ 4 ในอภิธัมมัตถสังคหะ ท่านเรียกว่า สังเขป 4